Tabletki antykoncepcyjne, czyli doustna antykoncepcja hormonalna, to bardzo powszechnie stosowana metoda kontroli płodności. Popularność swą zawdzięcza ona dostępności wynikającej ze stosunkowo niskiej ceny, łatwości stosowania oraz niewątpliwej skuteczności, której wartość określana jest przy pomocy wskaźnika Pearla. Narzędzie to informuje o odsetku ciąż, rozumianych poprzez zagnieżdżenie zarodka w jamie macicy, do których doszło u 100 kobiet stosujących daną metodę antykoncepcji w ciągu jednego roku.
Spis treści
Co obniża skuteczność tabletek antykoncepcyjnych?
Skuteczność doustnej antykoncepcji hormonalnej, zależnie od tego, czy w jej skład wchodzi syntetyczny odpowiednik estrogenu i progesteronu, czy jedynie progesteronu, jest szacowana na 99,7% w przypadku tabletek dwuskładnikowych, a w przypadku preparatów jednoskładnikowych (popularnie zwanych również minipigułkami) wartość ta wynosi 99,49%. Odsetek ten dotyczy jednak skuteczności stwierdzanej w przypadku przyjmowania leku przy bezbłędnym stosowaniu się do zaleceń. W rzeczywistości pacjentki zazwyczaj nie są w stanie doskonale trzymać się wytycznych, w związku z czym stworzono również model określany mianem skuteczności przy typowym użyciu, w którym niezawodność tabletki dwuskładnikowej i jednoskładnikowej, wyrażana w wartościach procentowych, wynosi 91%, jednak w przypadku pierwszej odsetek ten uważany jest za zaniżony, a w przypadku drugiej za zawyżony. Różnica skuteczności obserwowana pomiędzy wzorcowym przyjmowaniem leku, a tym obserwowanym w rzeczywistości jest dość znacząca, a na jej istnienie wpływa wiele czynników. Jednym z nich, w pewien sposób zaskakująco banalnym i oczywistym, jednak bardzo znaczącym dla powodzenia terapii, jest brak punktualności w przyjmowaniu codziennej dawki hormonów. Do redukcji skuteczności działania tabletek antykoncepcyjnych przyczynia się też ogromna liczba leków, preparatów ziołowych, a nawet niektóre produkty spożywcze.
Jakie leki wpływają negatywnie na skuteczność tabletek antykoncepcyjnych?
Żeńskie hormony płciowe, których syntetyczne odpowiedniki są substancjami aktywnymi doustnej antykoncepcji hormonalnej, są metabolizowane do postaci nieaktywnej przez cytochrom p450 3A4, w skrócie zwany CYP3A4, będący białkiem enzymatycznym znajdującym się głównie w siateczce śródplazmatycznej komórek zlokalizowanych w obrębie jelit i wątroby. Białko to należy do rodziny monooksygenaz i bierze udział w metabolizmie bardzo wielu powszechnie przyjmowanych leków. Niektóre z nich określane są mianem induktorów enzymatycznych, co oznacza, że przyspieszają one metabolizm innych, przyjmowanych równocześnie, leków będących substratami CYP3A4 (czyli między innymi doustnej antykoncepcji hormonalnej). Induktory enzymatyczne obniżają stężenie tychże leków w surowicy krwi, a w konsekwencji przyczyniają się one do zmniejszenia ich skuteczności. Do induktorów CYP3A4 należą:
- Glikokortykosteroidy
- Dziurawiec zwyczajny
- Leki przeciwpadaczkowe: karbamazepina, fenytoina, okskarbazepina, topiramat
- Barbiturany: fenobarbital, butalbital
- Antybiotyki: rifampicyna, rifabutyna
- Leki stosowane w leczeniu AIDS/HIV: efavirenz, nevirapina
- Leki przeciwcukrzycowe: pioglitazon, troglitazon
- Modafinil
- Antyandrogeny: enzalutamid, apalutamid
Co jeszcze może obniżyć skuteczność doustnej antykoncepcji hormonalnej?
Wcześniej wspomniane induktory CYP3A4 znajdują się nie tylko w lekach, lecz także w niektórych produktach spożywczych. Jednym z nich jest kapsaicyna, będąca związkiem chemicznym znajdującym się w papryczkach chilli, odpowiadającym za ich ostry smak. Drugą substancją przyspieszającą metabolizm hormonów znajdujących się w tabletkach antykoncepcyjnych jest kwercetyna. Ten organiczny wielopierścieniowy związek aromatyczny z grupy flawonoli, będących podgrupą flawonoidów, znajduje się wielu produktach pochodzenia roślinnego. Do źródeł tego związku chemicznego należą kapary, pietruszka, koper, rzodkiewka, cebula, jarmuż, ciemne winogrono, węgierski pieprz woskowy (bogaty również w kapsaicynę). Kwercetyna w połączeniu z solami wapnia znajduje się również w niektórych preparatach przeciwalergicznych, ponieważ substancja ta działa hamująco na enzymy biorące udział w syntezie prostaglandyn, leukotrienów oraz zmniejsza uwalnianie histaminy. Spożycie dużej ilości produktów bogatych w kapsaicynę i kwercetynę może niekorzystnie wpływać na skuteczność doustnej antykoncepcji hormonalnej. Alkohol etylowy, w przypadku przewlekłego narażenia, jest nieswoistym induktorem enzymatycznym, w związku z czym jego długotrwałe stosowanie może przyczynić się do przyspieszonej eliminacji egzogennych hormonów płciowych i zmniejszenia ich skuteczności w prewencji ciąży.
Na co koniecznie zwrócić uwagę?
Niektóre leki negatywnie wpływające na skuteczność antykoncepcji hormonalnej mają działanie teratogenne, co oznacza, że w sytuacji zajścia w ciążę podczas ich stosowania istnieje bardzo duże ryzyko wystąpienia ciężkich wad u płodu. W przypadku zażywania takich leków i jednoczesnego stosowania antykoncepcji doustnej, konieczne jest zastosowanie drugiej, mechanicznej metody antykoncepcji (na przykład prezerwatywy). Do leków o silnym potencjale teratogennym, jednocześnie zmniejszających skuteczność tabletek antykoncepcyjnych, należą leki przeciwpadaczkowe. Wpływ na rozwój płodu mogą mieć również glikokortykosteroidy, będące także induktorami CYP3A4. Ostrożność należy zachować też stosując leki należące do kategorii C, czyli te, które wykazały działanie uszkadzające płód w doświadczeniach przeprowadzanych na zwierzętach, bądź też takich badań nie wykonano oraz brak jest odpowiednio wiarygodnych danych z obserwacji stosowania tego leku u ludzi. Do tej grupy leków należą między innymi wcześniej wspomniane rifampicyna, rifabutyna i pioglitazon.